Gemeenten zijn opvallend eensgezind over wat professionele tegenspraak is, maar de praktijk laat zien dat deze nog lang niet overal vanzelfsprekend of structureel is georganiseerd. Dit blijkt uit ons verdiepend onderzoek Professionele tegenspraak - je moet het maar durven bij zestien gemeenten waar we 64 gesprekken voerden met medewerkers, leidinggevenden en directies en uit de Personeelsmonitor 2024.
Uit ons onderzoek blijkt dat de gemeenten een duidelijke definitie hebben van professionele tegenspraak. Ze zien het als het respectvol inbrengen van andere perspectieven, vanuit vakmanschap en morele verantwoordelijkheid, binnen een cultuur van veiligheid. Ook het doel lijkt duidelijk: betere besluiten voor de samenleving.
Toch lijkt tegenspraak bij de meeste gemeenten die wij spraken niet voldoende in de praktijk toegepast. In veel gemeenten is tegenspraak onvoldoende ingebed in cultuur, processen en vaardigheden. Het gebeurt vaak ad hoc en het hangt te veel af van individueel lef.
Urgentie neemt toe, maar 60% gemeenten nog niet actief
Toenemende polarisatie, druk op bestuurders en een verhardend maatschappelijk klimaat maken professionele tegenspraak harder nodig dan ooit. Professionele tegenspraak is een essentieel onderdeel van ambtelijke professionaliteit en democratische kwaliteit.
De aandacht voor dit onderwerp groeit. In het onderhandelingsresultaat cao gemeenten en cao SGO 2024–2025 wordt professionele tegenspraak expliciet genoemd. Tegelijkertijd blijkt uit de Personeelsmonitor 2024 dat ongeveer 60% van de gemeenten er nog niet actief mee bezig is.
Wat gemeenten nodig hebben: cultuur, processen en vaardigheden
1. Cultuur die ruimte geeft
Een veilig klimaat, collegiale moed en leiderschap dat actief uitnodigt tot andere perspectieven vormen de basis. Leidinggevenden die rustig reageren op kritiek en fungeren als hitteschild voor hun team, creëren structureel meer ruimte.
Tegelijkertijd blijkt die cultuur kwetsbaar: hiërarchie, oude patronen of een té vriendelijke sfeer kunnen tegenspraak onderdrukken, vaak onbedoeld.
2. In het proces opgenomen
Duidelijke mandaten, transparante besluitvorming, terugkoppeling en veilige escalatieroutes zorgen ervoor dat tegenspraak niet afhankelijk blijft van moed alleen. Juist deze kant is volgens veel gemeenten nog onvoldoende uitgewerkt of onbekend.
3. Vaardigheden die geoefend moeten worden
Luisteren, reflecteren, bestuurlijke sensitiviteit en lef zijn cruciaal. Bij leidinggevenden komt daar het vermogen bij om statusverschillen te doorbreken en spanning te verdragen. In de dagelijkse werkdruk is er echter te weinig ruimte om die vaardigheden te oefenen of te reflecteren.
Vier fasen van aanpak
De uitkomsten van het onderzoek kunnen we vertalen naar de fase waarin een gemeente zich bevindt en het type organisatie.
Begrijpen is het begin. Daarmee ontwikkel je een taal, richting en bewustwording. Meten helpt om patronen zichtbaar te maken. Activeren brengt energie en zichtbaarheid. Borgen zorgt voor continuïteit en structurele verankering.
Vijf typen gemeenten
Niet elke gemeente start op hetzelfde punt. Daarom hebben we een ontwikkelmatrix gemaakt met vijf typen: passief, zoekend, reactief, ontwikkelend en verankerd. Elke gemeente heeft zo haar eigen vertrekpunt en krijgt elke organisatie handvatten om gericht verder te groeien.
