Professionele tegenspraak gaat erom de ambtenaar te faciliteren om binnen de gemeente kritische geluiden en relevante signalen te laten horen. Dit is nodig om aan te blijven sluiten bij de samenleving.
Waarom
Gemeenten voeren taken uit die direct van belang zijn voor haar inwoners. Gemeenten – en dus de ambtenaren die daar werken – hebben veel invloed op het leven van inwoners. Die invloed kan alleen bestaan bij de gratie van een aantal waarborgen. Professionele tegenspraak draagt vooral bij aan de legitimiteit van de overheid en bewaakt rechtvaardig handelen. Dit gaat over het raakvlak tussen de samenleving en de gemeentelijke organisatie. Het gaat per definitie over waar het schuurt: waar beleid en uitvoering niet strookt met het publiek belang. Professionele tegenspraak vindt altijd plaats binnen de context van de politieke keuzes van de gemeente. Maar die politiek moet dus wel transparant zijn over de keuzes die gemaakt worden.
CAO
In het onderhandelingsresultaat Cao Gemeenten en Cao SGO 2024-2025 is het belang van professionele tegenspraak onderstreept. In de uitwerking is dit als volgt gedefinieerd:
“Professionele tegenspraak heeft betrekking op het faciliteren van medewerkers om (zowel vanuit de uitvoering als beleid) kritische geluiden en relevante signalen over alles wat invloed heeft op beleids- en besluitvorming de weg naar boven (= de politieke / ambtelijke top) te laten vinden. Bestuurders hebben hier recht op. Andersom moet er “van boven naar beneden” ook transparantie zijn in de besluitvorming en moet gecommuniceerd worden wat – soms ondanks de kritische geluiden – de reden achter de besluitvorming is. Dit geldt ook voor kritische geluiden ten aanzien van de bedrijfsvoering van/bij gemeenten, mits dit onderwerpen betreft die ondersteunend zijn aan de taken van gemeenten.”
Professionele tegenspraak is ook wel onder andere woorden bekend.
- Ambtelijke of loyale tegenspraak zijn nauw verwante termen, zeker als daarmee bedoeld wordt dat de loyaliteit bij de samenleving ligt (want dat is de ambtelijke professie).
- LET OP: Als met loyale tegenspraak de loyaliteit aan de organisatie of politieke kleur bedoeld wordt, zónder het publiek belang daarbij in het oog te houden, is tegenspraak misschien júist nodig. - Ethiek is een verwante term, in de definitie dat organisatie-ethiek gaat om kritisch nadenken of gedrag in overeenstemming is met de morele principes van de organisatie. Misschien wel te vertalen als “of beleid en uitvoering in overeenstemming is met de bedoeling van de wet” of ”of met beleid en uitvoering wel het publiek belang gediend wordt”.
- Ook ambtelijke ruimte of tussenruimte zijn aan professionele tegenspraak verwante termen. Waar professionele tegenspraak echter gaat over het “uitspreken” van de ambtenaar, geven de woorden ambtelijke ruimte of tussenruimte eerder weer waar de ambtenaar ruimte ervaart om te reflecteren op hoe beleid in de praktijk uitpakt (ruimte tussen beleid en uitvoering, bijvoorbeeld). Autonomie hoort hierbij. Dit is de ruimte die de ambtenaar ervaart om – naar de bedoeling van de wet – keuzes te maken. Uiteraard dient de ambtenaar wel opmerkzaam te zijn waar de grenzen van zijn autonomie zich bevinden. Willekeur moet namelijk voorkomen worden.
- Ambtelijk vakmanschap wordt vaak in één adem genoemd met professionele tegenspraak. Professionele tegenspraak behoort inderdaad tot het vakmanschap van de ambtenaar. Ambtelijk vakmanschap gaat echter veel verder dan alleen professionele tegenspraak. Denk aan de andere competenties, die eerder in dit stuk genoemd zijn, zoals doelmatigheid en integriteit.
- Integriteit is eveneens een nauw verwant onderwerp. Het is inderdaad integer als een ambtenaar professioneel tegenspreekt, maar ook integriteit gaat verder dan professionele tegenspraak. Integriteit gaat bijvoorbeeld ook over niet omkoopbaar zijn en daar gaat professionele tegenspraak niet over.
Er zijn ook onderwerpen die onterecht professionele tegenspraak worden genoemd.
Wat is het niet
Professionele tegenspraak gaat uitdrukkelijk niet gaat om de persoonlijke mening van de ambtenaar – of in hele sterke vorm ambtelijk activisme. Het gaat immers om de professionele loyaliteit aan de samenleving. De ambtenaar zal bij “ervaren ongenoegen of ongemak” dus altijd dienen af te wegen of zijn persoonlijke waarden en normen geraakt worden of dat primair de professionele waarden en normen geraakt worden.
- LET OP: Iets anders is dat we in Nederland vrijheid van meningsuiting kennen, iets wat ook voor ambtenaren geldt. Al is het soms lastig om de grens te bepalen tussen de mens achter de ambtenaar en de rol en functie die hij vervult. De ultieme vorm van vrijheid van meningsuiting voor ambtenaren is misschien wel ambtelijk activisme, het fenomeen waarbij ambtenaren openlijk protesteren tegen het beleid van hun eigen overheidswerkgever of een andere overheid. Ambtelijk activisme is geen synoniem voor professionele tegenspraak, want in dat eerste is de persoonlijke mening van de ambtenaar leidend.
Professionele tegenspraak gaat ook niet over ongewenste omgangsvormen. Ongewenste omgangsvormen staan immers los van beleidskeuzes van de politiek en hoe die zich verhouden tot andere beleidskeuzes dan wel hoe dit in de uitvoering uitpakken.
- Uiteraard is het wel zo dat waar sprake is van ongewenste omgangsvormen er een slechte voedingsbodem is voor professionele tegenspraak.
Professionele tegenspraak gaat tot slot ook niet over de juridische kaders rond dit thema, arbeidsvoorwaardelijke gevolgen bij onheus handelen. Dit zijn namelijk mogelijke gevolgen van tegenspraak, denk aan ambtelijk handelen dat naar de mening van de werkgever niet in overeenstemming is met goed ambtenaarschap, zoals dat in de Ambtenarenwet is vastgelegd. Of escalerende én beschermende maatregelen en protocollen voor klokkenluiders, die intern geen gehoor krijgen.
Professionele tegenspraak raakt de wendbaarheid van de organisatie met zijn cultuur, werkwijzen en samenwerking.
Alhoewel er uiteraard een overloop is tussen al deze onderwerpen, behandelen we ze hieronder apart van elkaar.
Cultuur
Om professionele tegenspraak mogelijk te maken, is een cultuur nodig die de waarde van professionele tegenspraak waardeert en medewerkers stimuleert en faciliteert hierin. Een cultuur met autonomie en ruimte om je werk te doen op een manier waarvan jij denkt dat goed is. Een cultuur, waarin je waarin je (daarover) kritische vragen mag stellen en twijfels kunt delen. En dít vraagt weer om een veilige cultuur waarin je niet afgerekend wordt als dingen anders gaan dan beoogd, waarin je samen kan leren van fouten. Want als men op meerdere fronten open een eerlijk kan zijn, zal dat ook makkelijker het geval zijn als iemand zich afvraagt of het publiek belang op een goede manier gediend wordt.
Werkwijzen
Professionele tegenspraak is gebaat bij processen die hier ondersteunend in zijn. Denk aan een afgesproken werkwijze om signalen uit de samenleving op te halen, daar verslag van te doen en deze op gezette tijden in teamverband te bespreken. Ditzelfde zou de afspraak kunnen zijn met betrekking tot interne bedrijfsvoeringsprocessen en hoe die wel – of niet – het publieke belang dienen. Dat iedereen bij de gemeente gehoord moet kunnen worden vraagt ook om kritisch nadenken over de tijd en plek die hiervoor beschikbaar is.
Bij structuren en processen kan je ook denken aan manieren waarop tegenspraak een plek kan krijgen, zonder direct in gesprek te zijn met de samenleving.
Denk ten slotte ook aan escalatiemogelijkheden die je kunt formaliseren, voor het geval een kritische ambtenaar zich niet gehoord voelt.
Politiek-ambtelijk samenspel
In dit verband past het om de politiek-ambtelijke samenwerking te noemen. Gemeenten gaan hier verschillend mee om. In sommige gemeenten is er direct contact tussen ambtenaren en politieke ambtsdragers mogelijk, in andere gemeenten is dit niet gebruikelijk en is er altijd tussenkomst van een directeur of andere hogere leidinggevende nodig. Beide vormen hebben voor- en nadelen.
Samenwerking
Zoals aan het begin van dit stuk al aangegeven, gaat het om het publieke belang en hoe dat wordt gediend. Er wordt samengewerkt met allerhande organisaties en er is in vele verschijningsvormen sprake van burgerparticipatie – of overheidsparticipatie als een gemeente veel ruimte geeft aan inwoners.
Om je te inspireren, om te agenderen en om hier zelf mee aan de slag te gaan. Hier staan verdiepende artikelen met betrekking tot het thema’s professionele tegenspraak.
Naast aandacht voor het belang van professionele tegenspraak en leiderschap, de competenties die dit vraagt en het open proces en ondersteunende structuur, is er een aantal thema’s die hiermee samenhangt en die al (wettelijk) geregeld zijn. Hieronder staan de belangrijkste thema’s (gerangschikt op alfabet) toegelicht.
Arbowetgeving
In de wetgeving rond arbeidsomstandigheden (Arbowet, Arbobesluit en Arboregeling) staan regels voor werkgevers en werknemers om de gezondheid en veiligheid van werknemers te bevorderen. Hieronder valt ook sociale veiligheid, een werkklimaat waarin medewerkers zich durven uitspreken. En dat is ook belangrijk in het kader van professionele tegenspraak en leiderschap.
Arbocatalogus
Vanuit de Arbowetgeving zijn werkgevers verplicht arbocatalogi te maken. A&O fonds Gemeenten heeft voor de gemeentelijke sector arbocatalogi gemaakt op de onderwerpen Beeldschermwerk, Fysieke belasting, Agressie en geweld en Werkdruk. Deze arbocatalogie zijn goedgekeurd door SZW. Ze zijn te vinden in de Arbocatalogus.
Professionele tegenspraak is niet alleen gebaat bij een interne cultuur waarin medewerkers zich kunnen uitspreken, maar ook een veilige werkomgeving, waar een duidelijk beleid bestaat rond ‘agressie en geweld’ van inwoners jegens de ambtenaar. Professionele tegenspraak mag namelijk nooit op onheuse manier worden afgedwongen door een inwoner.
Integriteit
Integer handelen is niet gelijk aan, maar raakt wel aan professionele tegenspraak en leiderschap. Elke gemeentelijke organisatie zal hier op verschillende manieren aandacht voor hebben. Mocht je op zoek zijn naar informatie en hulp om zelf een integriteitsbeleid en gedragscode op te zetten? Ga dan naar deze VNG-webpagina.
Klokkenluiders
Nederland kent een Wet bescherming klokkenluiders. Een veilig werk- en meldklimaat is namelijk cruciaal. Iedereen moet zich vrij voelen om een vermoeden van misstand te melden, zoals belangenverstrengeling of inbreuk op persoonsgegevens. De Wet bescherming klokkenluiders verplicht werkgevers een meldregeling te hebben.
De VNG heeft deze wet omgezet in een modelregeling. De modelregeling bevat regels en kaders voor het melden van en vermoeden van een misstand. De modelregeling beschrijft zowel de interne als de externe procedure bij een melding.
Ongewenst gedrag
Professionele tegenspraak is gebaat bij een cultuur waarin medewerkers zich kunnen uitspreken. Soms wordt een medewerker daarin gehinderd, door bijvoorbeeld ongewenst gedrag binnen de organisatie. Op 1 januari 2007 is een Landelijke Klachtencommissie Ongewenst Gedrag voor de Decentrale Overheid (LKOG) ingesteld door het College voor Arbeidszaken van de VNG.
Deze commissie onderzoekt klachten van medewerkers over ongewenst gedrag (discriminatie, (seksuele) intimidatie, agressie en pesten). Op deze pagina vind je meer informatie over deze commissie, hoe jouw organisatie zich daarbij kan aansluiten (instemming van de OR nodig) en hoe een melding kan worden gedaan:
Ondernemingsraad
De ondernemingsraad heeft een rol bij de naleving van de Arbowetgeving, ook als het gaat om sociale veiligheid op het werk, zowel waar het gaat om beleid, als waar het gaat over de ervaring van medewerkers op dit vlak. Via deze weg heeft de OR ook medezeggenschap en invloed op de cultuur waarbinnen professionele tegenspraak en leiderschap gedijt.
RI&E
Op grond van de Arbowetgeving is een werkgever verplicht een inventarisatie te doen van de gevaren en risico’s op de werkvloer: de RI&E. Hier worden alle aspecten van het werkproces in kaart gebracht, inclusie fysieke, psychosociale en ergonomische risico’s. A&O fonds Gemeenten heeft een RI&E voor Gemeenten gemaakt.
Deze is toegespitst op de risico’s bij gemeenten, geeft overzichtelijke rapporten, is per afdeling uit te voeren, bevat zelf aan te passen vragenlijsten en de maatregelen kunnen worden toegekend aan de intern verantwoordelijke. Meer over de gemeentelijke RI&E vind je hier:
Vertrouwenspersoon
De Arbowetgeving verplicht werkgevers onder andere om hun medewerkers te beschermen tegen psychsociale arbeidsbelasting. Zij moeten hiervoor beleid opstellen en uitvoeren. Het aanstellen van een vertrouwenspersoon kan hier onderdeel van zijn. Deze vertrouwenspersoon is er voor medewerkers die een melding hebben over ongewenst gedrag, zoals agressie of geweld of pesten. Er ligt een wetsvoorstel over het verplicht stellen van een vertrouwenspersoon.
