Grip op de toekomst

We zien al jaren dat gemeenten moeite hebben met de invulling van vacatures op functiegebieden als ruimtelijke ordening/milieu en bouwkunde/civiele techniek. Hoe dit zich in de toekomst ontwikkelt, hangt af van allerlei factoren en is onzeker. De grote uitdaging is dus: hoe kunnen gemeenten strategisch en proactief inspelen op een onvoorspelbare arbeidsmarkt?

Kantelpunt: het arbeidsaanbod groeit niet meer

Dat gemeenten met het arbeidsmarktvraagstuk worstelen, is niet verrassend. We komen namelijk uit een lange periode waarin het aantal mensen op de arbeidsmarkt groeide en de vijver waaruit gemeenten konden vissen almaar groter werd. Deze periode is echter voorbij en dat is een ingrijpende verandering. De arbeidsmarktkrapte is niet alleen groot, maar ook structureel.

Waar perioden van krapte in de jaren zeventig gepaard gingen met de belofte dat de grote ba-byboomgeneratie snel de arbeidsmarkt zou betreden – en er bovendien nog veel ruimte was voor participatie van vrouwen – zien we nu dat de beroepsbevolking stagneert en in sommige regio’s zelfs krimpt. De belangrijkste reden hiervoor is de vergrijzing, en die raakt gemeenten op twee manieren tegelijk.

Vergrijzing raakt gemeenten op twee fronten

Aan de ene kant vergrijst het personeelsbestand: in sommige organisaties gaat in de komende tien jaar een derde van de medewerkers met pensioen. Dat zorgt niet alleen voor een enorme vervangingsopgave, maar ook voor de uitdaging om tijdig kennis over te dragen.

Aan de andere kant vergrijst ook de bevolking die gemeenten bedienen. De maatschappelijke opgaven nemen toe – denk bijvoorbeeld aan de vraag naar zorg en ondersteuning – en daarmee groeien ook de taken van gemeenten. En dat alles met minder mensen.

Stijgende werkdruk: een negatieve spiraal

De krapte op de arbeidsmarkt heeft een belangrijk gevolg: een stijgende werkdruk. Deze wordt deels ook veroorzaakt door aanvullende taken van het Rijk. Verzuim en burn-outs nemen al jaren toe en hierbij dreigt een neerwaartse spiraal. Naarmate de krapte toeneemt, moeten minder mensen immers méér werk doen. Dit leidt tot overbelasting, verzuim en in het uiterste geval zelfs uitval – waardoor er opnieuw minder mensen beschikbaar zijn.

Waar kunnen gemeenten op inzetten?

Gemeenten hebben talloze opties voor hun arbeidsmarktstrategie. Denk aan actiever werven, inzetten op technologie, het herzien van het takenpakket, reorganiseren en nog veel meer. De vraag is echter: op welk paard wed je?

Want tegenover de zekerheid van arbeidsmarktkrapte, vergrijzing en stijgende werkdruk staan allerlei onzekerheden – over arbeidsvraag en -aanbod, technologische ontwikkeling, politieke keuzes en maatschappelijke voorkeuren. Hoe weet je als gemeente waarop je, ondanks al deze onzekerheden, toch kunt inzetten?

Toekomstscenario’s bieden handvatten voor onzekerheid

Om met de onzekere toekomst van de arbeidsmarkt om te gaan, heeft A&O fonds Gemeenten vier toekomstscenario’s ontwikkeld. Deze scenario’s zijn geen voorspellingen, maar spiegelbeelden van mogelijke toekomsten. Ze helpen bij het vormgeven van een strategische personeelsplanning in een tijd waarin niets vanzelfsprekend is.

Door te werken met scenario’s – gebaseerd op een assenkruis met de belangrijkste onzekerheden – kunnen gemeenten oefenen met de toekomst. Zo ontdekken ze welke strategieën robuust zijn en welke risico’s en kansen zich kunnen voordoen.

Regiosessies: aan de slag met scenario’s

In zes regiosessies – van Assen, Breda, Amsterdam, Didam tot Alphen aan den Rijn – zijn gemeenten uit het hele land aan de slag gegaan met de vier toekomstscenario’s. In verschillende tijdsetappen hebben ze de scenario’s doorleefd en zich daarbij steeds de vraag gesteld: wat zou ik nu geneigd zijn te doen, en wat is daadwerkelijk een goed idee? Dit leidde tot levendige gesprekken en onderlinge verbinding, maar ook tot (verrassende) inzichten waar gemeenten hun voordeel mee kunnen doen.

Investeer nu in technologie en neem mensen daarin mee

Wat deelnemers aan de regiosessies opviel, is dat technologie in álle scenario’s een doorslaggevende rol kan spelen. In sommige scenario’s is de weerstand ertegen echter groter. Door nu alvast te investeren en te experimenteren kunnen gemeenten ook in deze scenario’s de voordelen van technologie optimaal benutten.

Een belangrijke boodschap hierbij is: houd oog voor het spanningsveld tussen technologie en menselijkheid. Digitalisering en AI zijn onvermijdelijk en hebben veel positieve kanten, maar we willen de menselijke maat niet uit het oog verliezen. Zet nieuwe technologieën daarom in om te optimaliseren en te ondersteunen, niet om te vervangen.

Meer mensen is niet de oplossing

In de vier verschillende scenario’s komt een heldere rode draad naar voren: op de ouderwetse manier blijven zoeken naar ‘meer mensen’ is niet de oplossing voor het arbeidsmarkttekort. In plaats daarvan kun je als gemeente beter inzetten op slimmer organiseren, het versterken van samenwerkingen, en het stimuleren van wendbaarheid en flexibiliteit in de organisatie. Ook de rol van gemeenten als werkgever wordt steeds belangrijker. Werkgeverschap wordt steeds strategischer.

Het gaat niet meer alleen om werven en binden, maar juist om begeleiden, ontwikkelen en ondersteunen. Denk aan het opzetten van buddy-systemen, het bieden van loopbaanbegeleiding en flexibiliteit, het inzetten op mentale fitheid, en het werken met skills-paspoorten om competenties in kaart te brengen en duurzaam inzetbaar te houden.

Blijf het instrument bespelen

De regiosessies lieten zien hoe waardevol een gesprek over de toekomst kan zijn. Door samen de scenario’s te verkennen, ontstaat ruimte voor nieuwe inzichten. De verschillende onzekerheden rondom de arbeidsmarkt maken dat je als gemeente niet langer kunt doen wat je altijd deed. In plaats daarvan zul je breder en verder moeten durven kijken, en juist daar zijn de scenario's voor bedoeld. Zie de toekomstscenario’s dan ook niet als een interessant rapport, maar als een instrument dat je de komende jaren kunt (blijven) bespelen.

Vragen of opmerkingen?

Neem contact met ons op via onderzoek@aeno.nl