Hoe kom je tot een goede Omgevingsvisie? Door het gemeentehuis uit te gaan! Dat is in ieder geval de overtuiging van Willem Stam. Hij is strategisch adviseur bij de gemeente Den Helder, en voorzitter van LPB, het landelijk platform voor wijkgericht werken. Met zijn collega’s zette hij experimenten op om inwoners te betrekken bij de visievorming. Dat was voor iedereen wennen. "De uitdaging van de Omgevingswet voor ambtenaren zit hem voor een groot deel in cultuurverandering."
Het is nog de vraag wanneer de Omgevingswet nu echt van kracht wordt, maar in Den Helder kijken ze met vertrouwen naar de toekomst. Stam: ‘Of je er helemaal klaar voor kunt zijn, weet ik niet. Maar wij gaan een heel eind komen. We zijn er ook al een jaar of vier op aan het voorsorteren. Er is een projectgroep die zich intensief bezighoudt met de praktische uitwerking: hoe gaan we om met data, hoe maken we visies, en hoe nemen we ambtenaren, raadsleden én bestuurders daarin mee? Die projectgroep staat onder leiding van een jonge projectmanager met een frisse blik. Ik ben zelf niet zó jong meer maar heb de ervaring om te helpen bij dat andere belangrijke onderdeel: de cultuurverandering.’
Met de Omgevingswet gaan we van een toelatingsplanologie naar een verleidingsplanologie.
Weg met de blauwdruk
Want dat die cultuur moet veranderen, staat vast. Stam: ‘Met de Omgevingswet gaan we van een toelatingsplanologie naar een verleidingsplanologie. In Nederland heeft de overheid heel lang bepaald wat waar mocht en kon gebeuren, en was de taak van de gemeente om te toetsen of men zich aan de regels hield. Heel juridisch allemaal. Het heeft wel gewerkt hoor, het land ligt er keurig bij. Maar de tijden veranderen. Nu wordt gemeentes gevraagd een visie te ontwikkelen: geen blauwdruk vol details, meer een grote lijn, een gemeenschappelijk verhaal dat aanzet tot handelen. De kracht van een goede visie is dat je mensen niet meer beknot met regels, maar verleidt tot actie. En dat lukt alleen als je inwoners betrekt bij de visievorming. Dan maak je ze medeverantwoordelijk, en raken ze gemotiveerd. Het moet van onderaf komen. Maar dat betrekken van inwoners, moet je als ambtenaren wel eerst leren.’
Kloof dichten tussen inwoners en gemeenten
Doordat Stam zich al een kleine dertig jaar bezighoudt met wijkgericht werken, had hij wel een beeld van de uitdagingen. ‘Wijkgericht werken heeft ook als doel om de kloof tussen inwoners en gemeenten zichtbaar te maken en te dichten. En dat valt vaak niet mee. Bij het wijkbeheer merk je bijvoorbeeld dat het vaak lastig is om korte lijnen te leggen met de afdeling Ruimtelijke Ordening. Terwijl je die wel nodig hebt om snel en adequaat met input van inwoners aan de slag te gaan. Dat zijn we binnen gemeentelijke organisaties nou eenmaal niet heel erg gewend, we werken vaak in de eerste plaats voor de bestuurders en zijn erg gericht op ons eigen beleid en onze eigen afdeling.'
Het lef om naar buiten te gaan
‘Om bij inwoners goede input voor een Omgevingsvisie op te halen, moeten veel ambtenaren echt een andere mindset krijgen. Je móét het lef hebben om naar buiten te gaan. Ook zonder kader, beleid of onderzoek onder je arm. Gewoon op inwoners afstappen, en zeggen: laten we samen dit gebied een zwieper geven – en dan luisteren en praten. Mensen weten wel waar ze over willen praten, is mijn ervaring. En managers, wethouders, en de raad moeten zich dan even stil houden, de burgers en de ambtenaren even hun gang laten gaan.’
De uitdaging van de Omgevingswet voor ambtenaren zit hem juist voor een groot deel in cultuurverandering.
Experimenteren op kleine schaal
Daarom zette Den Helder een experiment op. In Huisduinen, het oudste dorpje van de gemeente. ‘Vroeger was het een eiland. Er wonen 500 mensen, het heeft echt een eigen sfeer en karakter. Klein en overzichtelijk dus, een prima plek om te beginnen. We wilden voor deze pilot graag werken met collega’s die later ‘cultuurdragers’ konden worden. Dus hebben we enorm veel gepraat, met heel veel collega’s. Gewoon om ze enthousiast te krijgen. En om duidelijk te maken dat functies niet zoveel uitmaakten. We zochten vooral mensen die flexibel en enthousiast waren. Met een stuk of tien van hen hebben we - samen met de bewonersorganisatie - vier sessies georganiseerd, telkens op zaterdagochtend, in Huisduinen. Dat lukte goed. Want per keer kwamen daar zo’n 40 tot 50 man op af en hebben we samengewerkt aan een gezamenlijke visie voor Huisduinen.
Op zoek naar vaste waarden en ambities
‘De eerste ochtend draaide om de vraag: wat bindt je aan deze plek, waar ligt je hart? Mensen duidden de waarde van hun eigen gebied. Dat is belangrijk, want in een visie wil je verder bouwen op wat al gewaardeerd wordt, en perspectief bieden bij pijnpunten. En mensen willen graag gehoord worden, dus dit was een prima manier om verbinding te maken. In de sessie daarna hebben we gevraagd naar de ambities. Wat wil je met dit gebied? Daar kun je heel vrij over praten. Wat wil je bijvoorbeeld met het toerisme? Willen we een soort Zandvoort worden? Of juist een rustgebied? En waar gaat het dan schuren? Hoe verhoudt zich de ambitie met regelgeving over dijken, milieu en natuurbescherming?’
De raad zei feitelijk: als de inwoners dit willen, wie zijn wij dan om het anders te willen?
Besluitvorming geen issue
In de derde sessie hebben we al die input tot één visie proberen te smeden. En in de vierde hebben we over de laatste dilemma’s knopen doorgehakt. De bewonersorganisatie heeft de visie uiteindelijk zelf gepresenteerd aan de raad. En die was toen aan zet om óók iets over Huisduinen te vinden. Uiteindelijk kwam er overeenstemming, en dan is besluitvorming nauwelijks meer een issue. Want de visie is dan een compromis waar iedereen enthousiast over is. Natuurlijk, als er echt splijtende issues voorliggen, moet je als raad misschien vooraf een beslissing nemen. Maar dat was hier niet het geval. De raad zei feitelijk: als de inwoners dit willen, wie zijn wij dan om het anders te willen?’
Topcombinatie
Missie geslaagd dus. ‘En daarna hebben we hetzelfde gedaan in Julianadorp. Dat dorp is groter, diverser en complexer, maar we hadden genoeg ervaring om dat in goede banen te leiden. En nu zijn we bezig met de visie voor heel Den Helder. Dat past allemaal in elkaar. Het lukt, doordat we goed geoefend hebben met minder omvang en complexiteit.’
Het experimenteren en enthousiasmeren lukt prima, ziet Stam. ‘Het leeft in de organisatie, doordat we veel aandacht hebben besteed aan de communicatie over de successen. En doordat onze wethouder pal achter ons experiment staat, dat is erg prettig. Steun uit het bestuur is belangrijk. Maar ook dan is het lastig om dit soort manieren van werken te borgen en te institutionaliseren. Dat heeft tijd nodig – en druk van inwoners. Die is er wel, je merkt aan de reacties en de opkomst telkens dat men ook graag gehoord wíl worden. En dat is maar goed ook, want mondige burgers en een daadkrachtige gemeente zijn een topcombinatie. Als je elkaar serieus neemt, en werkt in vertrouwen, dan kan er echt heel veel.’
Belangrijkste lessen
- De crux van werken conform de Omgevingswet zit juist in de cultuurverandering.
- Je krijgt alleen een visie die inwoners aanzet tot handelen, als je inwoners betrekt bij de ontwikkeling.
- Ook experimenteren en enthousiasmeren? Zorg dan voor steun van het bestuur en goede communicatie over successen.
- Een goede visie is een compromis waar iedereen tevreden over is – en dat maakt het besluitvormingsproces veel makkelijker.
Praktijkverhalen
Voor meer interessante en inspirerende verhalen van je collega’s, ga naar Praktijkverhalen Fysiek domein en Omgevingswet.
Meer Omgevingswet
Voor meer informatie over de Omgevingswet attenderen we je graag op deze leerzame OMOOC-serie.
Toolkit
Of gebruik onze Toolkit voor als je behoefte hebt aan een hulpmiddel om met je team het thema anders samenwerken goed te verkennen met elkaar. De toolkit biedt je 16 kaarten met allerlei vragen.
